Ludex suspectus w procedurze cywilnej – co warto wiedzieć?

Jasne jest, że sędziego winna charakteryzować wewnętrzna wolność, pozwalająca na bezstronne wymierzenie sprawiedliwości w każdej sprawie, która trafia przed sąd. Jednakże trudno pominąć czynniki subiektywne, np. więzy rodzinne i przyjacielskie oraz osobowość i poglądy właściwe człowiekowi. W każdej sprawie konieczne jest wobec tego sprawdzenie, czy nie istnieje choćby potencjalny konflikt interesów, którego ujawnienie stworzyłoby zasadne wątpliwości osób trzecich i opinii publicznej co do bezstronności sędziego (zob. np. wyr. SN z 5 czerwca 2009 r., I CSK 465/08).

Co mówi prawo procesowe?

Pojawiający się w tytule łaciński zwrot „iudex suspectus” znaczy „sędzia podejrzany”. Chodzi to o sytuacje inne niż wyłączenie z mocy prawa (wtedy mówi się o „sędzim niezdolnym” – iudex inhabilis). W przypadku wyłączenia z mocy ustawy prawodawca zakłada że wystąpienie okoliczność wyliczonych expressis verbis w art. 48 k.p.c. czyni koniecznym wyłączenie sędziego w każdym wypadku (nemo iudex in sua causa). Oprócz tego, występują też inne, mniej oczywiste sytuacje, w których sędzia jest bardziej czy mniej bezpośrednio zaangażowany w sprawę, np. przez więzi przyjaźni z jedną ze stron. Właśnie wtedy bezstronność sędziego może budzić wątpliwości, dlatego też staje się on „podejrzany”.

Podstawowe znaczenie dla interesującej nas tu tematyki ma art. 49 k.p.c., zgodnie z którym sąd (zatem nie np. prezes sądu albo przewodniczący wydziału), wyłącza sędziego na wniosek strony (powoda itd.), jeśli istnieje okoliczność, która mogłaby wywołać zasadną wątpliwość co do bezstronności tegoż sędziego w danej sprawie.

Dodany przez nowelizację z 4 lipca 2019 r. § 2 art. 49 postanawia wyraźnie, że za okoliczność uzasadniającą wyłączenie nie może być uznany wyrażony przez sędziego przy wyjaśnianiu stronom czynności sądu lub nakłanianiu ich do zawarcia ugody pogląd dotyczący tak prawa jak i okoliczności faktycznych.

Jak przebiega postępowanie?

Wniosek o wyłączenie sędziego można zgłosić zarówno w formie pisma procesowego jak i ustnie do protokołu w sądzie, w którym toczy się sprawa. Strona ma obowiązek wskazania okoliczności, na których opiera swe żądanie, jednak nie spoczywa na niej ciężar dowiedzenia ich lecz jedynie uprawdopodobnienia (art. 50 k.p.c.).

Warto pamiętać, że strona, która już przystąpiła do rozprawy, powinna oprócz tego uprawdopodobnić, że przyczyna wyłączenia na którą się powołuje powstała lub stała się jej znana dopiero po przystąpieniu do rozprawy (art. 50 § 2). Sędzia nie składa wniosku, lecz zawiadamia sąd o podstawie swego wyłączenia (art. 51 k.p.c.).

Konsekwencje uznania za iudex suspectus

O tym, czy wyłączenie jest uzasadnione rozstrzyga sąd, w którym toczy się sprawa, a jeśli nie byłoby możliwe wydanie postanowienia ze względu na zbyt małą liczbę sędziów – sąd nad nim przełożony. Orzeczenie zapada po złożeniu przez zainteresowanego sędziego wyjaśnienia (art. 52 k.p.c.).

Dopóki wniosek o wyłączenie sędziego nie będzie rozstrzygnięty, sędzia ten może podejmować dalsze czynności, jednakże nie jest dopuszczalne wydanie orzeczenia (czyli wyroku lub postanowienia) lub zarządzenia, które kończyłoby postępowanie w sprawie (art. 50 § 3). W wypadku gdy sąd o którym mowa w art. 52 uwzględni wniosek o wyłączenie, znosi jednocześnie postępowanie w zakresie czynności z udziałem iudex suspectus. Jednakże, zniesienie nie nastąpi, jeśli były to czynności niecierpiące zwłoki (art. 52 § 3 k.p.c.)